کتاب چند نظریه برای فهم بهتر قرآن

این کتاب حاصل درسگفتارها و تحقیقات ریچارد بل (1876ـ1952) است که ابتدا پس از مرگش در 1953/1332 با عنوان آشنایی با قرآن توسط انتشارات دانشگاه ادینبورو منتشر شد. او در این کتاب مطالعه‌ای نسبتا فراگیر و انتقادی از سبک و محتوای قرآن ارائه کرد. سپس ویلیام مونتگمری وات، شاگرد ممتاز او، به پیشنهاد همان ناشر ویراستی جدید از کتاب در 1970/1349ش آماده و با عنوانی جدید منتشر کرد و سالها یکی از متون درسی دانشگاههای اروپایی و آمریکایی در شناخت قرآن بود. خود وات شرح تغییراتش را در پیشگفتار بیان کرده است. ویراست وات با عنوان غیردقیق درآمدی بر تاریخ قرآن پیش از این توسط آقای بهاء‌الدین خرمشاهی به فارسی مبهم و پرغلط ترجمه و در مرکز ترجمه قرآن به زبانهای خارجی (قم 1382ش) منتشر شده است. برای اثبات این ادعا که ترجمۀ مذکور مبهم است متن اصلی انگلیسی به صورت پی دی اف در صورت درخواست (از طریق ایمیل) دراختیار علاقمندان قرار می‌گیرد.یکی از مهمترین نظریه‌های بل در باب جمع و تدوین و کتابت قرآن فرضیۀ پشت نویسی است که تفصیل آن در فصل ششم  آمده است. خلاصه‌اش این است که در کتابت قرآن برخی آیات پشت برخی دیگر نوشته می‌شدند و بعدها تدوین‌کنندگان اولیه ممکن است در جایابی آیات، به رغم همۀ دقتی که به خرج می‌دادند، دچار اشتباه شده باشند. بل برای فهم نا/پیوستگی معنایی آیات از این فرضیه در سراسر قرآن بهره گرفت و در ترجمه‌اش از قرآن اعمال کرد.تحقیقات جدیدتر دربارۀ تاریخ‌گذاری قرآن، به ویژه آنها که با روش آزمایش کربن 14 روی پوست و مرکب انجام شده است، همین طور کاوش‌های باستان‌شناختی و کشف برخی نسخه‌های خطی از متن قرآن در صنعا و جاهای دیگر، و یافتن کتیبه‌هایی در عربستان، احتمالا متعلق به قرن اول، به فرضیۀ پشت‌نویسی بل، تا آنجا که می‌دانم، کمکی نکرده است و شاید حتی برخی شواهد او را باطل یا تضعیف کرده باشد. اما اگر حتی فرضیۀ او را به کلی نپذیریم، پیشنهادهایش در جایابی آیات، فهم معنای متن، و درک نا/پیوستگی معنایی آیات، چنان که خواهیم دید، قابل توجه‌اند و چشم خواننده را به بسیاری از نکته‌ها باز می‌کند. نتیجۀ تلاش بل اکنون در اختیار ماست و هر کس با قرآن سروکار دارد می‌تواند پیشنهادهای بل را به آزمون بگذارد و میزان نا/پیوستگی معنایی آیات را در فرض اعمال پیشنهاد و در فرض عدم اعمال آن بسنجد.نظریۀ اصلی دیگر بل در باب تدوین قرآن این است که او مصحف کنونی را دارای سه قسمت و متعلق به سه دورۀ زمانی حیات حضرت محمد (ص) می‌داند. دورۀ اول، آیات هشداردهندۀ فرارسیدن زودهنگام قیامت و حاوی نشانه‌هایی از وقوع چنین روزی است. او این آیات را متعلق به دورۀ اول می‌داند و آنها را «آیات متقدم» می‌خواند. دورۀ دوم به تعبیر او «دورۀ قرآن» است که از اواخر دورۀ مکه شروع و تا پایان جنگ بدر خاتمه می‌یابد. فهرست این آیات در فصل هشتم آمده است. داستان‌های پندآموز مانند داستان یوسف، نه داستان‌های عذاب هفت قوم اصلی یا سبع مثانی، متعلق به دورۀ قرآن هستند. دورۀ سوم «دورۀ کتاب» است که علاوه بر اشاراتی به سیره و شرح حال پیامبران شامل داستانهای سبع مثانی می‌شود. جمع اینها زیر نظر خود حضرت محمد (ص)، در نظر بل، مصحف کنونی را می‌سازند. این فرضیۀ بل در خصوص دوره‌ای به نام “دورۀ قرآن”، که شایستۀ توجه بیشتری از طرف محققان است، مبتنی بر تحقیق دربارۀ قرآن با همۀ جزئیات آن است و دربردارندۀ ملاحظاتی بسیار جدّی.این کتاب برای متخصصان علوم قرآنی است و همۀ پیشنهادها دربارۀ جایابی آیات از باب تحلیل ادبی یک متن کلاسیک است و نباید با آن مواجهه‌ای اعتقادی و کلامی داشت.