کتاب The Master and Margarita

رمان “مرشد و مارگاریتا”، نوشته‌ی میخائیل بولگاکف، نویسنده‌ی برجسته‌ی روس، یکی از شاهکارهای ادبیات قرن بیستم به‌شمار می‌آید. این رمان عمدتا بین سال‌های ۱۹۲۸ تا ۱۹۴۰ نوشته شد، اما تحت فشار سانسور شوروی، برای نخستین‌بار به‌صورت کامل در سال ۱۹۶۷ در پاریس و سپس در اتحاد جماهیر شوروی منتشر شد. انتشار دیرهنگام آن، بر رمزآلودی، اهمیت فرهنگی و جایگاه افسانه‌وارش افزود.
بولگاکف در این اثر، داستانی درهم‌تنیده با دو روایت اصلی ارائه می‌دهد: یکی در مسکو دهه‌ی ۱۹۳۰ می‌گذرد، جایی که شیطان، در هیأت مرموز ولند، به‌همراه همراهان عجیبش وارد شهر می‌شود و با طنزی سیاه، فساد و ریاکاری نخبگان ادبی و اداری شوروی را برملا می‌کند؛ دیگری در اورشلیم باستان روی می‌دهد، جایی که پونتیوس پیلاطس، با وجود تردید درونی، یشوعا (بدیلی از عیسی مسیح) را به صلیب می‌سپارد. این روایت دوم، رمانی‌ست که توسط شخصیتی ناشناس، موسوم به «مرشد»، نوشته شده؛ نویسنده‌ای که پس از رد شدن اثرش به‌خاطر سانسور و ترس عمومی، به بیمارستان روانی رانده شده است. مارگاریتا، معشوق وفادار و نترس مرشد، با بستن پیمانی با شیطان، به دنبال نجات او و بازیابی اثر گمشده‌اش برمی‌آید. این دو خط داستانی، به‌گونه‌ای استعاری و دقیق به هم پیوند می‌خورند تا موضوعاتی چون حقیقت، وجدان، آزادی، و مسئولیت فردی را به پرسش بگیرند. ولند، در نقش شیطان، نه مظهر شر مطلق، بلکه داوری‌ست غریب و حتی منصف، که جهانی به‌غایت دروغ‌گو، مادی‌گرا و سرکوبگر را به آینه‌ای از خود بدل می‌کند. در این میان، مارگاریتا، قهرمانی زنانه، انسانی و اصیل است؛ زنی که با تمام وجود به عشق و حقیقت وفادار می‌ماند و با گذر از مناسک سورئال شیطانی، به نوعی رستگاری نمادین می‌رسد. زبان رمان آمیخته‌ای از طنز تلخ، کنایه‌های فلسفی، ارجاعات انجیلی و تخیل شگفت‌انگیز است. روایت‌ها میان واقعیت و فانتزی در نوسان‌اند و فضایی رویاگون می‌آفرینند که انعکاسی از روان‌آشفتگی جهان توتالیتر است. گربه‌ی سخنگوی مسلح، پروازهای شبانه، مهمانی جهنمی و تغییر شکل‌ها، همگی در خدمت ایجاد فضایی هستند که در آن حقیقت همواره در معرض تهدید و سرکوب قرار دارد. با آنکه “مرشد و مارگاریتا” عمیقا در زمینه‌ی خاص شوروی استالینیستی ریشه دارد، اما درون‌مایه‌های آن جهانی و جاودانه‌اند. بولگاکف از سرگذشت مرشد، که نه به بهشت، بلکه به «آرامش» می‌رسد، نتیجه می‌گیرد که حقیقت و عدالت شاید در این جهان پیروز نشوند، اما مقاومت در برابر فراموشی و ایستادگی بر سر حقیقت، خود ارزشی مطلق دارد. همان‌گونه که در متن آمده، «دست‌نوشته‌ها نمی‌سوزند» – شعاری که نه‌فقط استعاره‌ای از پایداری ادبیات، که پژواکی از بقای وجدان فردی در برابر سلطه است.
“مرشد و مارگاریتا” رمانی‌ست که در زمان‌های مختلف، معانی تازه‌ای می‌یابد و مخاطبان جدیدی را جذب می‌کند. از آثار نمایشی و اقتباس‌های سینمایی گرفته تا بازتاب‌های پررنگ در فرهنگ عامه، این رمان جایگاهی بی‌مانند یافته است. اثری است درخشان که خواننده‌اش را به تماشای نمایش دیوانگان و فرشتگان، ترس و رستگاری، طنز و تراژدی می‌نشاند. در پایان، ولند با جمله‌ای فراموش‌نشدنی، جهان‌بینی رمان را خلاصه می‌کند: «همه‌چیز درست خواهد شد. جهان بر پایه‌ی همین ساخته شده است.» در جهانی که حقیقت شکننده و عدالت نایاب است، این جمله، دعوتی‌ست به ایستادگی، ایمان و امید.